«Οι γονείς του Αντώνη, που ζούσαν στην Αίγυπτο, δεν μπόρεσαν να ταξιδέψουν εκείνο το καλοκαίρι, κι εκείνος και τ’ αδέλφια του είχαν έλθει στον Πειραιά με το θείο Ζωρζή και τη θεία Μαριέτα, που δεν είχαν παιδιά, και κάθουνταν σ’ ένα από τα σπίτια του Τσίλερ.
Επτά ήταν τα σπίτια του Τσίλερ, όλα στην αράδα κι ενωμένα· το πρώτο, το ακριανό, μεγάλο, με τρία πρόσωπα, τ’ άλλα όλα όμοια, με μια βεραντούλα προς τη θάλασσα και μιαν αυλή στο πίσω μέρος, προς το λόφο.
Στο πρώτο, το μεγάλο σπίτι, κάθουνταν ο βασιλέας· στο δεύτερο μια Ρωσίδα, κυρία της Τιμής της βασίλισσας· στο τρίτο ο Αντώνης με τ’ αδέλφια του και το θείο του και τη θεία, και στ’ άλλα παρακάτω διάφοροι άλλοι που, σαν το βασιλέα, είχαν κατέβει από τας Αθήνας να περάσουν τους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού κοντά στην πειραιώτικη θάλασσα.»
Έτσι περιγράφει η Πηνελόπης Δέλτα στον “Τρελαντώνη” την Καστέλα του 1870 και την συνοικία Τσίλλερ.
Ο Ερνέστος Τσίλλερ Γερμανός αρχιτέκτων, ζωγράφος και λάτρης της αρχαιότητας θεωρείται υπεύθυνος για την «μεταμόρφωση» της Αθήνας του 19ου αιώνα σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Με τα νεοκλασικά κτίρια που σχεδίασε και κατασκεύασε της έδωσε την αρχιτεκτονική ταυτότητα και αισθητική που χρειαζόταν, συνδέοντάς την με το αρχαίο παρελθόν της.
Γεννήθηκε το 1837 σε ένα μικρό χωριό της Σαξωνίας κοντά στη Δρέσδη. Ο πατέρας του που είχε μια κατασκευαστική εταιρεία έστελνε τους γιους του από μικρούς στις οικοδομές και τους παρέδιδε μαθήματα οικοδομικής. Ο Τσίλλερ σπούδασε αρχιτεκτονική και τελειώνοντας τις σπουδές του, ακολούθησε την συμβουλή ενός έμπειρου οικοδόμου και αναζήτησε την επαγγελματική του τύχη στην Βιέννη, όπου επικρατούσε οικοδομικός οργασμός. Εκεί, το 1858, προσλαμβάνεται στο γραφείο του Δανού Θεόφιλου Χάνσεν, που ήδη ήταν ένας πετυχημένος νεοκλασικός αρχιτέκτονας και επρόκειτο να γίνει ο παντοτινός του δάσκαλος και μαικήνας.
«Βιέννη 20.9.1859
Αγαπητέ κύριε Τσίλλερ
Έχοντας μόλις επιστρέψει από το ταξίδι μου στην Ελλάδα, σπεύδω να σας ενημερώσω ότι θα ήμουν ευτυχής εάν ερχόσασταν το συντομότερο στην Βιέννη, με σκοπό να συζητήσουμε μία, όπως πιστεύω, πολύ συμφέρουσα πρόταση για σας. Είναι αυτονόητο ότι το ταξίδι σας θα γίνει με δικά μου έξοδα, όπως επίσης θα καταβάλω τα έξοδα επιστροφής, στην περίπτωση κατά την οποία δεν θα δεχόσασταν την πρόταση μου. Λοιπόν στο επανιδείν.
Εγκάρδια
Θεόφιλος Χάνσεν»
Ο Χάνσεν, έχοντας εργαστεί για πάνω από δέκα χρόνια στην Ελλάδα, είχε στενές σχέσεις με την ελληνική παροικία της Βιέννης. Ένας από τους σημαντικότερους του πελάτες ήταν ο βαθύπλουτος τραπεζίτης και βαρώνος Σίμων Σίνας, που ήταν γενικός πρόξενος της Ελλάδος στην Βιέννη. Το 1859 ο Χάνσεν προτείνει στον Τσίλλερ να πάει στην Αθήνα για να αναλάβει την επίβλεψη του κτισίματος της Σιναίας Ακαδημίας Αθηνών της όποιας είχε κάνει τα σχέδια. Ο Τσίλλερ δέχθηκε αμέσως την πρόταση και μετά από ενάμιση χρόνο αρχικής μελέτης του έργου, έρχεται στην Ελλάδα το 1861. Η Ακαδημία θα βασιζόταν στο πρότυπο της Ακαδημίας του Πλάτωνος, προς μεγάλη χαρά του Όθωνα, που όμως δεν πρόλαβε να την απολαύσει. Ο Τσίλλερ θα επέβλεπε επίσης την κατασκευή και άλλων έργων του Χάνσεν στο Ζάπειο, την Εθνική Βιβλιοθήκη και το Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ο Τσίλλερ παρέμεινε και εργάστηκε στην Αθήνα που ενώ στην αρχή του θύμιζε ένα μεγάλο χωριό γρήγορα την αγάπησε όπως και όλη την Ελλάδα. Ταξίδεψε σε κάθε γωνιά της, έμαθε ελληνικά, πήρε την ελληνική υπηκοότητα, παντρεύτηκε Ελληνίδα. Μεταξύ 1872-82, έγινε καθηγητής του Πολυτεχνείου στην Αθήνα. Ασχολήθηκε εντατικά με την αρχαιολογία και ήταν από τους πρώτους που παρατήρησε, μελέτησε και κατέγραψε την ηθελημένη καμπυλότητα στην κατασκευή του Παρθενώνα, την πολυχρωμία στα αγάλματα και στα αρχιτεκτονικά μέλη του και σχεδίασε τα λείψανα των αετωμάτων. Το 1869 συνέχισε την ανασκαφή του Παναθηναϊκού Σταδίου και παρακάλεσε τον βασιλιά για την χρηματοδότηση τον ανασκαφών και ανέσκαψε και αποτύπωσε το Θέατρο του Διονύσου στην Ακρόπολη.
Από τις μελέτες αυτές εμπνεύστηκε τα διακοσμητικά στοιχεία που στόλιζαν τις κατοικίες που έκτισε. Το ύφος του έχει στοιχεία από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την Αναγέννηση, αλλά και από την Βόρεια Ευρώπη. Η δημιουργική σκέψη του Τσίλλερ συνδυάστηκε με την αισθητική της εποχής του βασιλιά Γεωργίου Α’. Σε αντίθεση με τον δάσκαλό του, Θεόφιλο Χάνσεν, δημιούργησε το έργο του στην ηλιόλουστη Αττική και όχι στον κρύο και συννεφιασμένο βορρά. Το μέγεθος της Αθήνας επέβαλλε διαφορετικές κλίμακες και αναλογίες από αυτές των πρωτευουσών της Ευρώπης, όπως διαφορετικά ήταν και τα αισθητικά, φυσικά και ιστορικά δεδομένα του τόπου στον οποίο έπρεπε να εργαστεί. Ο Τσίλλερ προσαρμόστηκε σε αυτά και τελικά επηρέασε την ελληνική αρχιτεκτονική, περισσότερο από κάθε άλλον αρχιτέκτονα.
Ένας από τους πιο στενούς του φίλους ήταν ο νεαρός βασιλεύς Γεώργιος ο Α’. Χάρη σε αυτόν εκπλήρωσε ένα από τα μεγάλα του όνειρα: την κατασκευή ενός θερινού ανακτόρου. Όταν ο διάδοχος Κωνσταντίνος παντρεύτηκε, ο Τσίλλερ ανέλαβε να κτίσει το θερινό ανάκτορο στην Ηρώδου Αττικού. Πρόκειται για το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο, το οποίο συνδύαζε νεοκλασικές και εκλεκτικές επιρροές. Επίσης εξέφραζε την επιθυμία του βασιλικού ζεύγους το ανάκτορο να βρίσκεται κοντά στους υπηκόους του και σε αρμονία με την φύση.
Στα έργα του περιλαμβάνονται περισσότερα από 500 κτίρια στην Ελλάδα, μεταξύ των οποίων και το δικό του σπίτι στην Αθήνα – οδό Μαυρομιχάλη, όπου έζησε με την Ελληνίδα σύζυγό του και τα παιδιά τους. Είναι επίσης ο αρχιτέκτονας πολλών ιδιωτικών μεγάρων, του Γερμανικού και του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, των ξενοδοχείων «Μπάγκειον» και «Αλέξανδρος» στην Ομόνοια, εκκλησιών στην Αθήνα, στο Μαρκόπουλο, στο Αίγιο, στο Βέλο Κορινθίας, στα Βίλια Αττικής, στον Πύργο, βίλες στην Κηφισιά, αγορές και σχολεία σε πολλές πόλεις της Ελλάδας.
Το πιο διάσημο κτίριο του είναι φυσικά το Ιλίου Μέλαθρον, γνωστό και ως Μέγαρο Σλήμαν. Ένα νεοκλασικό κτίριο στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Πανεπιστημίου που το σχεδίασε το 1878 ως κατοικία του Ερρίκου Σλήμαν, του ερευνητή που ανακάλυψε το θησαυρό της αρχαίας Τροίας. Η κατασκευή του περατώθηκε το 1881, και αποτέλεσε μια από τις πιο λαμπρές ιδιωτικές κατοικίες της τότε Αθήνας. Σήμερα στο Ιλίου Μέλαθρον στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.
Δυστυχώς πολλά από τα κτίρια του Τσίλλερ κατεδαφίστηκαν στο όνομα της αντιπαροχής ή έπεσαν θύματα της νεοελληνικής αδιαφορίας. Ακόμα και αυτά που γλίτωσαν έχουν υποστεί αλλοιώσεις, ειδικά στη διακόσμησή τους, όπως τα αγάλματα που λείπουν από τις προσόψεις, αλλά και οι απολήξεις με τις γλάστρες στις οροφές. Επίσης αλλαγές έχουν γίνει και σε κτίρια τα οποία σχεδιάστηκαν αρχικά ως οικίες και πολύ αργότερα μετατράπηκαν σε εμπορικούς χώρους, όπως το τελευταίο σπίτι στο οποίο έζησε ο Τσίλλερ, στη γωνία Σέκερη και Σόλωνος. Όμως αρχιτεκτονικά εγκλήματα έχουν χαρακτηρισθεί η κατεδάφιση του Δημοτικού Θεάτρου της Αθήνας, επί δημαρχίας Κώστα Κοτζιά, της πρώτης τριώροφης πολυκατοικίας της Αθήνας, γωνία Βασιλίσσης Σοφίας και Ηρώδου Αττικού, που ανέγειρε το 1893 ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, αλλά και το ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα στην οδό Πειραιώς που κατεδαφίστηκε το 1930.
Μια ακόμη καταστροφική κατεδάφιση έγινε στην Καστέλα. Στη δεκαετία του 1860 ο Τσίλερ είχε αγοράσει μια μεγάλη έκταση εκεί, συγκεκριμένα στην πλατεία Αλεξάνδρας, όπου έκτισε μια μικρή συνοικία. Στις βίλλες αυτές έμεναν πλούσιοι έμποροι και βιομήχανοι, ενώ άλλες αποτελούσαν εξοχικές κατοικίες του Γεωργίου του Α΄, αλλά και της οικογένειας Μπενάκη. Απ’ όλες αυτές τις κατοικίες δεν έχει διασωθεί παρά μία. Κατεδαφίστηκε τέλος το πρώτο βασιλικό περίπτερο που είχε σχεδιάσει και χτίσει ο Τσίλλερ στο Τατόι. Με εξαίρεση το Δημοτικό Θέατρο της Ζακύνθου, που έπεσε με τους σεισμούς, η καταστροφή των έργων του Τσίλλερ οφείλεται σε ανθρώπινες ενέργειες.
Εκτός από άριστος αρχιτέκτων και σχεδιαστής, ο Τσίλλερ υπήρξε και σπουδαίος μηχανικός και κατασκευαστής, πρώτος μεταχειρίστηκε τη σιδηροδοκό και τα σιδηρά υποστυλώματα στην οικοδομή, ασχολήθηκε με την αντισεισμικότητα των κτιρίων και χρησιμοποίησε τεχνητό εξαερισμό και κεντρική θέρμανση, αλλά και ρολά στα παράθυρα.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Τσίλλερ είναι εβδομήντα χρονών. Η πτώχευση της Ελλάδας επηρεάζει την οικοδομική δραστηριότητα και επομένως και την δουλειά του. Τότε αρχίζει να ασχολείται με έργα τα οποία δεν πραγματοποιούνται ποτέ, όπως η διαμόρφωση του λόφου του Λυκαβητού στην κορυφή του οποίου θα τοποθετούσε το μνημείο της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και ο σχεδιασμός κατοικιών για χαμηλά εισοδήματα πάνω σε ευρωπαϊκά πρότυπα. Συγχρόνως γράφει τα απομνημονεύματα του. Πέθανε τον Νοέμβριο του 1923.
Η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης κ Μαρίνα Λαμπράκη- Πλάκα έγραψε: «Η αρχιτεκτονική του Τσίλλερ είναι φωτοτροπική, συνομιλεί με το φως της Ελλάδας. Ραβδωτοί κίονες όλων των ρυθμών, στοές, γλαφυρά διακοσμητικά μοτίβα, μεταβάλλουν τα κτήρια του σε μουσικά όργανα, όπου τα φώτα και οι σκιές εκτελούν με το γύρισμα του ήλιου μια ανήκουστη μελωδία μεγάλης αρμονικής ποικιλίας. Ο Τσίλλερ προσδιόρισε την οικιστική φυσιογνωμία της ώριμης αστικής ελληνικής κοινωνίας του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, επηρέασε βαθιά τόσο την μικροαστική, όσο και την λαϊκή νεοκλασική αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική του εξελληνίστηκε, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο δημιουργός της, που παντρεύτηκε Ελληνίδα και έκανε δεύτερη πατρίδα του τον τόπο που τον υποδέχτηκε γενναιόδωρα και του έδωσε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει ένα έργο απαράμιλλο σε εύρος και ποιότητα».
Επιμέλεια – Επεξεργασία: Ιωάννα Βραχνού – Αρχιτέκτονας
